Pekiştireçleri Silikleştirme
Pekiştirmede amaç çocuğunuzun öğretim zamanlarına istekli katılmasını sağlamak ve öğrenmesini hızlandırmaktır. Bu nedenle çocuğunuzun doğru yanıtları arttıkça/beceride ustalaştıkça başlangıçta sürekli sunduğunuz pekiştireçleri silikleştirmeniz gerekmektedir.
Çocuğunuzu pekiştirirken aferin de deseniz çikolata da verseniz her iki pekiştireç türünün de zamanla ortadan kalkması gerekmektedir. Bu nedenle çocuğunuzun doğru yanıtları arttıkça kullandığınız pekiştireçleri biraz daha geciktirmeniz, tamamen ortadan kaldırmanız, zamanla çocuğun katıldığı etkinliklerin kendisinin veya sonuçlarının pekiştireç olma özelliği kazanmasını beklemelisiniz.
Örneğin günaydın deme becerisini ele alalım. Başlangıçta çocuğunuz her sabah kalktığında ve günaydın dediğinde sizde çocuğunuzun bu davranışına coşkulu bir şekilde, sarılarak, çak yaparak veya başını okşayarak iletişimin ve etkileşimin doğallığını bozmadan günaydın diyerek karşılık verebilirsiniz. Burada çocuğunuzun günaydın demesine karşılık onu hem pekiştirdiniz hem de günaydın diyerek sosyal bir yanıt vermiş oldunuz.
Çocuğunuz üst üste yedi gün günaydın demeye başladıktan sonraki aşamada onun günaydın deme davranışını her gün değil iki günde bir, daha sonra dört günde bir ve daha sonra da yedi günde bir hem günaydın deyip sarılarak veya başını okşayarak pekiştirebilirsiniz. Daha sonra haftanın ilk üç günü ve son üç gününden herhangi birinde günaydın diyerek ve sarılarak vb. pekiştirmeyi sürdürebilirsiniz. Bu süreçte çocuğunuz günaydın demeye devam ediyorsa hafta da bir olacak şekilde sarılıp okşayarak günaydın diyebilir, en sonunda da ona yalnızca günaydın diyerek karşılık vererek sarılma, başını okşama gibi sosyal pekiştirmeyi tamamen ortadan kaldırabilirsiniz.
Günlük yaşamda diğer aile bireyleri de size her günaydın dediğinde onlara sarılmıyor veya başlarını okşamıyorsunuz. Bunu çok nadir bir şekilde aile bireylerinizin tahmin edemeyeceği zamanlarda yapıyorsunuzdur. Buna rağmen aile üyeleriniz neredeyse her sabah kalktıklarında size ve diğer aile üyelerine ya da sabah karşılaştıkları tüm kişilere günaydın demeye devam ediyorlardır.
Siz de özellikle sosyal becerilerin öğretimi söz konusu olduğunda pekiştirmeyi, etkileşimin doğal yapısını bozmadan yapabilirsiniz. Çocuğunuz günaydın dediğinde “Aferin, çok güzel günaydın dedin ve benden bir tane çikolata kazandın.” demek yerine sizde daha coşkulu yani çocuğunuzun bu davranışınızdan memnun olduğunuzu belirten yüz ifadeleri ve ses tonuyla günaydın diyerek aynı zamanda sarılarak, öperek, çak yaparak, kucaklayarak pekiştirebilirsiniz. Aksi takdirde bir kimse bir diğerine günaydın dediğinde “Aferin, çok güzel günaydın dedin, o zaman sana da günaydın.” diyerek karşısındakinin bu davranışını pekiştirmez. Bu durum etkileşimin, iletişimin doğal yapısını bozmakta iletişimi ve etkileşimin bölünmesine neden olmaktadır.
Yukarıda anlatılan pekiştireçlerin silikleştirilmesi sürecini daha teknik olarak ifade etmek gerekirse pekiştireçler sürekli pekiştirme, sabit oranlı pekiştirme ve değişken oranlı pekiştirme tarifeleriyle üç türde silikleştirilir. Sürekli pekiştirmede yeni öğretilmeye başlanan beceriler her sergilendiğinde pekiştirilir. Çocuğunuz beceriyi sergilemeye başladıkça örneğin bir oturum beş denemenin üçünde beceriyi sergilemişse pekiştireçler sabit bir oran belirlenerek sunulur.
Örneğin sabit oranlı pekiştirme iki (SOP2). Bu pekiştirme tarifesinde çocuğunuzun sergilediği her doğru davranış değil üst üste sergilediği iki doğru davranıştan ikincisinde pekiştireç sunulur. Daha sonra bu sabit aralıklar arttırılarak pekiştireçler SOP4, SOP6 şeklinde sunulabilir. Çocuğunuz, belirlediğiniz sabit aralıklarla da pekiştirildiğinde doğru tepki vermeye devam ediyorsa ve becerideki performansı daha da arttıysa pekiştirmeye değişken oranlı pekiştirme tarifesiyle devam edebilirsiniz.
Değişken oranlı pekiştirmede de bir oran belirlenir ve bu oran içerisinde çocuğunuzun sergilediği doğru tepkilerinden herhangi biri pekiştirilerek süreç yürütülür. Örneğin, değişken oranlı pekiştirme üç (DOP3) gibi bir oran belirlediyseniz çocuğunuzun üst üste ilk üç doğru tepkisinden herhangi birini, sonraki üst üste üç doğru tepkisinden herhangi birini pekiştirerek DOP3 tarifesiyle silikleştirme yoluna gidebilirsiniz. Sonraki aşamada belirlediğiniz oranı daha da artırarak pekiştireçleri silikleştirmeli ve tamamen ortadan kaldırmalısınız.
Kullandığınız tüm pekiştireçlerin silikleştirilmesi gerektiğini ve tüm beceri basamakları veya etkinlikler tamamlandıktan sonra sarılmak, öpmek, çak yapmak gibi toplum içerisinde de dikkat çekmeyecek ve toplumdaki tüm bireylerin sık kullandığı doğal pekiştireçlerin kullanılmasına özen göstermeniz gerektiğini unutmayınız.
Bu kısımda son olarak pekiştirme konusuyla da bağlantılı olduğundan çocuğunuzun tepkilerine nasıl karşılık vereceğiniz yani çocuğunuza nasıl geri bildirimde bulunmanız gerektiği anlatılmaktadır. Öğretim ve yoklama oturumlarında çocuğunuzun tepkilerine farklı şekillerde karşılık verebilirsiniz.
Öğretim ve yoklama oturumlarında çocuğunuzun doğru tepkilerini aferin, çok güzel, harikasın diyerek, çak yaparak ve sevdiği yiyeceklerden küçük parçalar vererek pekiştirebilirsiniz. Bunun yanında yine övgü sözcükleri ile çocuğunuzun sevdiği oyuncak vb. nesneleri de verip bir süre oynamasına izin vererek de pekiştirmeyi gerçekleştirebilirsiniz.
Öğretim oturumlarında çocuğunuzun yanlış tepkilerinde ve hiç tepki vermediği durumlarda ise, bulunulan basamağın doğru şeklini açıklayabilir, model olarak basamağı tekrar edebilir, doğru yanıtı söyleyebilir ve bir sonraki basamağa geçebilirsiniz. Yoklama oturumlarında çocuğunuzun yanlış tepkileri ve hiç tepki vermemesini görmezden gelmeli, yanlış tepki ve tepkisiz kalmasını kayıt formuna “-” işaretiyle kaydederek denemenizi baştan başlatmalısınız. Yoklama oturumlarında çocuğunuzun doğru tepkilerini ise “+” işaretiyle kaydedebilir, öğretim oturumlarında olduğu gibi doğru tepkileri pekiştirebilir ve diğer denemeye geçebilirsiniz. Yoklama oturumlarını nasıl gerçekleştireceğiniz ve bu oturumlarda nasıl kayıt tutacağınız dördüncü bölümde ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır.
